Pałac Błękitny

Na obrzeżach Ogrodu Saskiego w roku 1726 na bazie dawniejszej rezydencji Teodora Potockiego, biskupa chełmińskiego, kazał król August II Mocny wznieść w kilka zaledwie miesięcy pyszny rokokowy pałac – prezent gwiazdkowy dla swej niedługo wcześniej poznanej nieślubnej córki, Anny Orzelskiej. Słynąca w całej Warszawie z urody panna szczególnie ponoć lubiła kolor niebieski, i to na jej życzenie budowlę zwieńczył charakterystyczny błękitny dach, od którego Pałac wziął nazwę. Kilka lat później, po ślubie Anusi Orzelskiej z księciem Ludwika Holsteina, pałac przeszedł w ręce rodziny Czartoryskich, a w sierpniu 1811 r. zakupił go od swego teścia, Adama Czartoryskiego, ordynat Zamoyski.

Ordynat Stanisław Kostka Zamoyski ożeniony był z Zofią z Czartoryskich, sławną z urody, talentów i znakomitego gustu. „(…) harmonja wszystkich zalet i przymiotów pani Zamoyskiej – wspominał niemalże z rozrzewnieniem Andrzej Edward Koźmian – tak doskonałą tworzyła całość, że ją śmiało można było nazwać żyjącem arcydziełem… Niejedna piękność zachwycała regularniejszymi rysami, niejeden umysł zadziwiał bystrzejszym dowcipem, obszerniejszą nauką lub uzdolnieniem, w niejednym nawet charakterze niewieścim było więcej siły, coś więcej wyraźnego i odznaczającego się, lecz harmonijnego związku tylu przymiotów w równowadze i właściwej mierze żadna w świecie istota w takim stopniu nie posiadała”.

Księstwo Zamoyscy dokonali gruntownej przebudowy rokokowej rezydencji, czyniąc z niej w efekcie jedną z pierwszych w Warszawie budowli prawdziwie ascetycznych, zgodnych z klasycznym smakiem. Wnętrza ozdobiono gustownymi fryzami, kolumnami i dziełami sztukami wyeksponowanymi na ścianach.

W Pałacu niekiedy odbywały się wystawne przyjęcia. Na co dzień jednak, jak wspominała zaprzyjaźniona z córkami Zamoyskich Natalia Kicka, „tylko pojedynczo odwiedzali go ludzie rozumni, jak Niemcewicz, jenerał Morawski, Koźmian, Woronicz etc., a obiady i bale dawał ordynat tylko w specjalnych okolicznościach”.

Sympatią i uznaniem wykształconej ordynatowej Zamoyskiej i jej rodziny cieszył się także młody Fryderyk Chopin. Wspomnienie jego występów w Pałacu Błękitnym znajdujemy m.in. w jednym z listów do przyjaciela, Jasia Białobłockiego, z roku 1826: „w niedzielę, dziś tydzień, byłem u Zamoyskich, gdzie admirowali przez cały prawie wieczór Eolipantalion Długosza”.

„Chopin (…) należał do »nader miłych gości« w pałacu Błękitnym – zapewnia Ferdynand Hoesick – serdecznie podejmowany (…) przez rodzinę Zamoyskich (…). Że tu przede wszystkiem cieszył się względami kobiet, począwszy od ordynatowej Zamoyskiej i jej córek, a skończywszy na księżnie Adamowej Czartoryskiej – której z czasem zadedykuje swoje Rondo à la Krakowiak – (…) to nikomu nie może wydać się dziwnem, jeżeli się zważy, że wszystko to były osoby muzykalne, z wielkiem upodobaniem uprawiające muzykę i śpiew, co zresztą należało do dobrego tonu, było modą. Chopin, który swą grą czarował wszystkich, już tem samem był na całkiem wyjątkowych prawach w stosunku do tych wielkich pań z kolonii puławskiej, a że przy tem i jako akompaniator do śpiewu nie miał sobie równego, nie dziw więc, że był pożądanym w tym wielkoświatowem towarzystwie, że stał się jego ulubieńcem i pieszczoszkiem”.

Do Pałacu Błękitnego chadzał Chopin być może także w gościnę do innych jego lokatorów, jak choćby do pierwszej polskiej zawodowej pisarki – Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, która także prowadziła tu swój salon. Oficyny mieszkalne rezydencji Zamoyskich zamieszkiwało wielu intelektualistów – pisarzy, poetów i profesorów Uniwersytetu Warszawskiego – z tego też powodu ta część Pałacu nazywana była „małymi Atenami”. W bezpośrednim sąsiedztwie apartamentów Zamoyskich i „małych Aten” w latach 1816–1817 wzniesiono nadto bibliotekę. Zarówno ten księgozbiór, jak i liczne skarby kultury zgromadzone w Pałacu Błękitnym spłonęły w czasie oblężenia Warszawy we wrześniu 1939 r., ocalałe zaś uległy dalszemu zniszczeniu w roku 1944.