Studio Eksperymentalne Polskiego Radia

Arne Nordheim kilkakrotnie pracował okresowo w Studiu Eksperymentalnym Polskiego Radia w Warszawie, wspomagany i dokształcany przez czołowych polskich realizatorów i kompozytorów muzyki elektroakustycznej. We współpracy z pracownikami studia stworzył szereg utworów elektronicznych, które stały się klasykami gatunku w norweskiej historii muzyki. Większość materiału dźwiękowego z Warszawy została rozwinięta i wykorzystana w wielu późniejszych kompozycjach.

1 listopada 1957 powstało Studio Eksperymentalne – jedna z nielicznych na świecie pracowni dźwięku, muzyki elektronicznej, pracująca dla kompozytorów, radia, telewizji i filmu.

1 lutego1960 roku Arne Nordheim, komentując w „Morgenposten” opis wrażeń Daga Schjelderupa-Ebbego z Warszawskiej Jesieni 1959, zauważył, że dobrane przykłady muzyczne były zbyt tradycyjne: „W Polsce kipi dziś przecież szybko rozwijające się życie muzyczne, stworzono nawet specjalne studio do wytwarzania muzyki elektronicznej.”

W 1962 roku Tadeusz Żakiej, muzykolog z Warszawy (znany jako Tadeusz Marek) wygłosił w Instytucie Muzykologii Uniwersytetu w Oslo cykl wykładów o muzyce polskiej, a obok tego zrealizował kilka programów na ten sam temat dla NRK. Na konferencji prasowej zaś zaprosił norweskich muzyków i kompozytorów na Warszawską Jesień.

Arne Nordheim po raz pierwszy znalazł się na Warszawskiej Jesieni w 1965 roku i poznał tam Włodzimierza Kotońskiego. Dzięki międzypaństwowej umowie kulturalnej Kotoński mógł w styczniu 1966 roku przyjechać z rewizytą do Oslo. Kotoński obiecał wstawiennictwo u kierownika Studia Eksperymentalnego Polskiego Radia, Józefa Patkowskiego, który w następstwie tej rozmowy zaprosił Nordheima w odwiedziny, by omówić możliwości jego pracy w Studiu.

W lecie 1966 roku Nordheim pojawił się w Warszawie i zdaniem Eugeniusza Rudnika, ujął wszystkich, a był jednym z pierwszych znaczących kompozytorów zagranicznych, którzy pracowali w Studiu Eksperymentalnym.

Eugeniusz Rudnik (ur.1933) pracował w Polskim Radiu od 1955 roku, a od 1958 w jego Studiu Eksperymentalnym. To jeden z pierwszych w Polsce realizatorów i współtwórca tzw. polskiej szkoły muzyki elektroakustycznej, znany z innowacyjnych rozwiązań dźwiękowych. Jego własne kompozycje kwadrofoniczne odegrały decydującą rolę w powstawaniu kompozycji Nordheima w tej samej technice.

Rudnik stał się jednym z najważniejszych współpracowników Nordheima. Podczas kolejnej wizyty w Warszawie w 1967 roku stworzyli razem takie utwory jak Warszawa, Colorazione i Solitaire (1968). Warszawa została zestawiona z różnych dźwięków, z którymi kompozytor stykał się podczas pracy w Studiu. Nordheim sam nazywał to „zapiskami na taśmie”. Do tego dodano fragmenty nagrań archiwalnych Polskiego Radia i polskiej piosenki dziecięcej. Na Dodeka (2003) składa się 12 elementów, stworzonych z fragmentów dźwiękowych powstałych podczas pracy w Studiu Eksperymentalnym Polskiego Radia.

Inne ważne utwory, które wykorzystują materiał tam powstały, to muzyka na taśmę do rzeźby dźwiękowej Oda do światła w Centrum dla Niewidomych w Skjeberg oraz muzyka na EXPO 1970 w Osace, Poly-Poly. Spośród muzyków i realizatorów, że którymi współpracował Nordheim w Warszawie, należy wymienić m.in.: Czesława Palkowskiego, Edwarda Borowiaka, Zygmunta Krauzego, Witolda Gałązkę (Warsztat Muzyczny), Bohdana Mazurka i Józefa Patkowskiego.

29-sekundowy sygnał – dżingiel, stworzony w 1969 roku dla NRK, powstał właśnie w Studiu Eksperymentalnym Polskiego Radia. Właściwie Nordheim pracował nad innym utworem, gdy realizator raptem zerwał się z krzesła z okrzykiem: „Psiakrew, złamałem sobie ząb!”. Dźwiękowiec poszedł do dentysty, a kompozytor w tym czasie zabawiał się wyposażeniem studia i tak narodził się sygnał. Składa się z tonów prostych powstałych według skali tonów naturalnych jak na wierzbowej fujarce. Nordheim chciał w ten sposób wywołać u Norwegów asocjacje z muzyką ludową.

Utwór elektroniczny Pace (1970) został napisany na zamówienie Polskiego Radia, a kompozytor dedykował go Józefowi Patkowskiemu. Wykonano go po raz pierwszy w Warszawie 21 września 1970 roku. Wraz z realizatorem Eugeniuszem Rudnikiem Nordheim badał w nim właściwości brzmieniowe ludzkiego głosu, z myślą o redukcji języka do fonemów, z których jak z klocków można by budować muzykę. Kazał dziecku, mężczyźnie i kobiecie odczytać na głos drugi artykuł deklaracji praw człowieka Narodów Zjednoczonych: „Każdy człowiek posiada wszystkie prawa i wolności zawarte w niniejszej Deklaracji bez względu na jakiekolwiek różnice rasy, koloru, płci, języka, wyznania, poglądów politycznych i innych, narodowości, pochodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub jakiegokolwiek innego stanu.” Podstawą obróbki elektronicznej były elementy dźwiękowe, które składały się na brzmienie głosów, lecz nie były już rozpoznawalne jako tekst. Mimo wszystko Nordheim ubolewał, że utwór nie powstałby bez źródła inspiracji w tekście oraz że słuchacze powinni znać treść pierwotnego tekstu.

Fragmenty taśmy do baletu The Tempest/Stormen/Burza (1979) stworzył Nordheim we współpracy z Bohdanem Mazurkiem. Kiedy Balet Opery Norweskiej ruszył z inscenizacją na tournée po Włoszech (Regio Emilia, Modena, Bari i Lecce) w czerwcu 1968 roku, towarzyszyła mu Radiowa Orkiestra Symfoniczna z Warszawy pod dyrekcją Terje Boye Hansena. (jc)