Pałac Staszica

Wspaniały klasycystyczny budynek – dziś siedziba Polskiej Akademii Nauk – powstawał w latach 1820–1823 jako siedziba Towarzystwa Przyjaciół Nauk, na którego czele stał wówczas Stanisław Staszic. Pałac powstał według projektu Antonia Corazziego na terenie wcześniej zajmowanym przez kościół i klasztor ojców dominikanów, rozebranego w myśl wykonującego carski rozkaz namiestnika Józefa Zajączka – pierwotnie car Aleksander chciał w tym miejscu wybudować cerkiew (na pamiątkę wznoszącej się tu w wieku XVII kaplicy grobowej carów Szujskich), zrezygnował jednak, jak złośliwie domniemywał Julian Ursyn Niemcewicz, gdyż „nie dość przestronnie mu było kariolką jeździć tamtędy, nie dość przestronno rozwijać się pułkom”.

Towarzystwo z inicjatywy Staszica zakupiło grunty w 1818 r., pierwsze zebranie zaś odbyło w styczniu 1824 r.

W przewodniku po Warszawie wydanym w 1827 r. opisywał Łukasz Gołębiewski: „Salę na publiczne posiedzenia zdobi wizerunek naturalnej wielkości najjaśniejszego Cesarza i Króla Aleksandra I, zrobiony przez [Antoniego] Blanka profesora, z przeciwnej strony jest Bacciarellego roboty portret króla Saskiego, płaskorzeźby w ścianach są dziełem Malińskiego, sztukateria i inne ozdoby Vincentiego, ściany ustrojone popiersiami Potockiego, Naruszewicza, Ignacego Krasickiego, Jana Kochanowskiego i Sarbiewskiego. Naprzeciwko miejsca dla członków jest amfiteatr obszerny, kilkaset osób mogący pomieścić, i loże kolumnami korynckiego porządku ozdobione”.

W budynku znalazły się pomieszczenia mieszkalne, zajmowane przez członków Towarzystwa (w 1824 r. w gmachu miał swoje lokum na przykład hrabia Fryderyk Skarbek), nadto wypełnione cennymi pamiątkami gabinety i sale (jak choćby sala generała Jana Henryka Dąbrowskiego, z jego darami przekazanymi testamentem na rzecz Towarzystwa), a także licząca ponad 20 tysięcy tomów biblioteka, otwarta także dla użytkowników zewnętrznych (korzystał z niej w czasach studenckich Fryderyk Chopin).

W dniu 11 maja 1830 r., kilka miesięcy przed wybuchem powstania listopadowego, przed Pałacem odsłonięto pomnik Mikołaja Kopernika dłuta duńskiego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena. Pomnik ufundowany ze składek społecznych (dołożył się doń także Mikołaj Chopin) wzbudził powszechną aprobatę, choć uroczystość jego pierwszej prezentacji nie obyła się bez skandalu. Odsłonięcie rzeźby miało bowiem poprzedzić nabożeństwo w kościele św. Krzyża – mszę jednak odwołano, podobno ze względu na sprzeciw części duchowieństwa, żywiącej nadal urazę do Kopernika (choć były i inne wersje tego wydarzenia). Po odsłonięciu pomnika Towarzystwo Przyjaciół Nauk, na czele ze swym prezesem Julianem Ursynem Niemcewiczem, wydało uroczysty obiad – choć także nie bez przeszkód, ponieważ poprzedzony złowróżbną wizytą Niemcewicza u wielkiego księcia Konstantego. Władca, obawiając się patriotycznych skłonności Niemcewicza, wymusił na nim prezentację treści uroczystego przemówienia zaplanowanego na czas owego obiadu, tak by je w razie potrzeby ocenzurować.